NGV Nieuws

Hoewel architectonische overblijfselen in het oude Egypte laten zien dat mannen en vrouwen samen hebben gebaad, werden de oude Grieken en Romeinen gescheiden door geslacht. Afbeeldingen van hun routines in de kunst tonen atletische, naakte mannen die het vuil wegschrapen na zware inspanning. De routines van vrouwen werden getoond als meer privé – soms gekleed soms naakt, rond een ketel met water.

Een detail van een aardewerkwerk toegeschreven aan de Atheense vaasschilder Onesimos circa 500 voor Christus. Het toont de routines van oude Griekse atleten, die oliën aanbrachten voordat ze in de zon trainden, gevolgd door baden en krachtig schrapen met een strigil-tool.

Rond 1750 begonnen vooraanstaande artsen en geleerden de revolutionaire gedachte te ventileren dat in bad gaan nog niet zo’n slecht idee was.
Koud water werd nu beschouwd als goed voor de gezondheid. Een van de voorstanders, predikant John Wesley, schreef in 1757 in een boek dat koude douches melaatsen en blinden konden genezen.
In 1791 ging Wesley zelfs nog verder en preekte dat ‘reinheid een goede zaak is’.

Anderen hadden soortgelijke inzichten, zoals de Britse schrijver en arts Tobias Smollett, die in 1752 in een proefschrift over het ‘uitwendig gebruik van water’ beweerde dat verstopte poriën ronduit ongezond waren. De huid moest kunnen ademen, zodat het zweet weg kon, schreef Smollett, die als een van de eersten een verband legde tussen reinheid en gezondheid.
Toen water weer in de gratie kwam, bevolen artsen hun patiënten weer aan om regelmatig een bad te nemen in zee, rivieren en kuuroorden. Water werd in alle vormen geprezen vanwege zijn genezende en gezondheidsbevorderende eigenschappen, en terwijl Europeanen vroeger met elkaars vuil, ontlasting en lichaamsgeur hadden geleefd, kwam de eigen hygiëne weer op de agenda.

Napoleon Bonaparte en Joséphine, die in 1796 trouwden, stonden aan de wieg van deze trend.
Lodewijk XIV verafschuwde water nog geen honderd jaar daarvoor, maar de toekomstige keizer van Frankrijk en zijn vrouw gunden zichzelf lange, warme baden.
Napoleon kon de intense geur van een lichaam echter ook wel waarderen, dus in een brief aan zijn kersverse vrouw schreef hij: ‘Ik keer morgen terug naar Parijs. Je hoeft je niet te wassen.’

De badrevolutie sloeg aan bij de top van de samenleving, maar het zou nog even duren voordat de persoonlijke hygiëne overal doordrong. Het zorgde nog voor de nodige opschudding toen de Britse schrijver Charles Dickens in de zomer van 1849 een privéstortbad liet bouwen op het Isle of Wight. ‘Wij nemen elke ochtend een bad, tot verbijstering van de lokale bevolking’, schreef hij.

Schoorvoetend nam de gewone Europeaan het idee over om het lichaam in water te laten glijden. Slechts weinigen wisten nog hoe je dat deed. Daarom werd het boek Baths and How to Take Them (‘Hoe neem ik een bad’), in 1861 geschreven door een Britse arts, met enthousiasme onthaald. Daarin werden lezers stap voor stap begeleid in een onbekende, natte wereld.

Niemand weet precies hoe de huidige pandemie zal verlopen en vooral niet wanneer deze eindigt zodat wij ons vroegere bestaan weer kunnen hervatten. Men doelt bij dit einde dan vooral op de acute fase van de epidemie wanneer de massale griepgolf voorbij is. De ervaringen hoe een pandemie in het verleden tot stilstand kwam, zoals de Spaanse griep, biedt wellicht aanknopingspunten hoe onze huidige corona- pandemie kan eindigen. De ervaring vooral bij de Spaanse griep leert dat het verloop van een epidemie moeilijk blijkt te voorspellen. Verloop en einde verschillen van land tot land ook toen. Zie maar de verschillen in verloop van de pandemie in China en West-Europa. De duur van de pandemie wordt immers in grote mate bepaald door zowel de evolutie van de ziekteverwekker (zoals het optreden van mutaties) als het menselijke gedrag tijdens de pandemie. Cruciaal voor de duur van de epidemie zijn immers de welwillendheid van mensen zijn om zich aan beperkingen te houden en de bereidheid zich te laten vaccineren. De vraag hoe de pandemie eindigt en verloopt wordt daarom grotendeels door het onvoorspelbare menselijke gedrag bepaald.

Vroeger zag men de acute fase van een pandemie eindigen wanneer een nationale groepsimmuniteit was bereikt doordat zeer veel mensen besmet raakten en stierven. Omdat veel bewoners de infectie kregen en deze mensen op natuurlijke wijze zonder medicatie de ziekte overwonnen, ontstond er een natuurlijke weerstand onder bevolkingen tegen de ziekte. De Spaanse griep liet echter ook zien dat dit natuurlijke verloop tot een massale sterfte en totale stilstand van het openbare leven leidde zoals we nu in veel Zuid-Amerikaanse landen zien waar een massale corona-sterfte heerst. Zonder onze maatregelen zouden er waarschijnlijk 100.000 dodelijke corona-slachtoffers zijn geweest. Afwachten tot een natuurlijke nationale groepsimmuniteit wordt bereikt door een ongecontroleerd verloop van de pandemie met massale sterfte is bij de huidige sociale verhoudingen niet acceptabel. Een massale sterfte zou bovendien het toch al verzwakte economische leven nog drastischer kunnen ontregelen en het openbare leven mogelijk volledig tot stilstand brengen. Aangezien geen doeltreffende medicijnen tegen de corona-ziekte bestaan, behalve proberen mensen met zuurstofsteun in leven te houden, is vaccinatie de enige mogelijkheid om een kunstmatige nationale groepsimmuniteit te bereiken die de bevolking kan beschermen. In Israël en Engeland is de effectiviteit van een krachtdadige vaccinatie-aanpak al duidelijk bewezen. Bedenk echter dat zelfs wanneer deze pandemie uiteindelijk door vaccinatie onder controle is gebracht deze infectie maar langzaam geheel zal verdwijnen. Kleine infectiehaarden bij mens en dier zullen blijven voortbestaan. Dit geldt in het bijzonder voor zoönose. Dat zijn virusziekten die ook bij dieren voorkomen zoals nu bij corona het geval is. Het virus dat bij dieren huist, kan daar muteren en de mens met een nieuwe virusvariant opnieuw weten te besmetten. Omdat het virus bij mensen en dieren blijft voortleven, moet men er dus op rekenen dat de komende jaren kleinere uitbraken zullen blijven voorkomen. Deze zullen milder zijn van aard dan bij de huidige pandemie en zich dan vaak in de vorm van een seizoengriep manifesteren.

De ervaring bij de Spaanse griep uit het verleden leert eveneens dat veel mensen zo moe van de opgelegde beperkingen worden dat ze op den duur de pandemie maar voor lief nemen en het oude leven weer willen hervatten. Dit soort sociaal psychologische gedragingen zijn een teken van uitputting en frustratie. De stress is dan ook onder de bevolking vrij heftig. Bij sommigen leidt dit tot een toename van alcoholgebruik en neemt het risico op alcoholproblemen toe. Er komt dus een moment dat mensen gewoon zeggen: Genoeg is genoeg. Ik verdien het om terug te kunnen keren naar mijn normale leven van vroeger ook al is de pandemie nog niet voorbij. Deze instelling verlengt de pandemiegolf.

Bij de huidige pandemie presenteren diverse mediagroepen en politieke partijen dergelijke tegendraadse opvattingen en zij worden daarbij gesteund door allerlei nepnieuws via de media dat niet door de overheid in de hand kan worden gehouden. Doordat dergelijke vaak kleinere groeperingen zo luid en krachtig hun ongenoegens weten te verkondigen, raken politici beklemd en aarzelen zij met het doorvoeren van een krachtdadig beleid. Veel overheidsmaatregelen zijn daarom too little and too late. Daardoor kan een epidemie langer voortduren dan noodzakelijk zou hoeven te zijn. Op korte termijn kan een tolerant en soepel beleid doeltreffend lijken maar op langere termijn werkt een te soepel beleid juist averechts zoals ook bij de Spaanse griep het geval was. Wanneer immers de besmetting uit de hand loopt dan duurt een herstel naar de normale toestand meestal veel langer. Dat bleek tijdens de Spaanse griep duidelijk maar wordt nu ook gezien in Nieuw-Zeeland en Australië waar door streng en daadkrachtig beleid de corona sneller onder controle werd gebracht dan in Nederland.

Een tweede vraag die vaak wordt gesteld is: “hoe zal ik het normale leven weer hervatten”. Ook deze vraag is eveneens moeilijk te beantwoorden. Het is niet te voorspellen hoe corona precies medisch verloopt en ook wat de aard van de complicaties is die door de ziekte optreden en die terugkeer naar het oude normaal bemoeilijken. Uiteraard is ook niet voorspelbaar of we toch niet door een gevaarlijker variant van de ziekte worden verrast. Het is echter nu al wel waarschijnlijk dat de corona epidemie nog vele jaren een zorgelijke stempel op onze samenleving zal drukken. Immers van een coronaziekte blijkt een groep mensen ernstige chronische klachten over te houden, zoals een langdurige chronische vermoeidheid waarvoor men nog geen doeltreffende behandeling weet. Dit betekent een langdurig ziekteverzuim. Zeker is dat heel wat mensen andere blijvende gezondheidsschade van de infectie overhouden zoals een gestoorde hart- en longfunctie. De terugkeer naar de toestand van voorheen is voor veel mensen met dergelijke complicaties twijfelachtig. Daarnaast is er door de Corona-infectie door de sociale isolatie bij tal van mensen ernstige psychologische schade opgetreden. Veel scholieren zijn in hun ontwikkeling geremd en hebben leerachterstand opgelopen. In hoeverre deze leerachterstanden bij bepaalde groeperingen blijvend zullen zijn is nog onzeker. Gelet op de vroegere ervaring bij de Spaanse griep zullen veel scholieren de leerachterstand niet inlopen. Vooral de groep jong volwassenen hebben door de gedwongen sociale isolatie, psychisch een ernstige knauw gekregen en kampen met zwaarmoedigheid en geestelijke uitputtingsverschijnselen door de langdurige stress. De lange termijn gevolgen daarvan zijn nog niet te overzien. Ik noem verder de psychische schade door langdurige eenzaamheid bij senioren en de blijvende schade zowel lichamelijk als het geestelijke welbevinden die daarvan het gevolg is. Zorgelijk is ook dat het sociale gedrag en de communicatie van de mensen onderling in de loop van de pandemie is verkild, doordat de sociale contacten in de 1,5 meter samenleving verschraalden. Het gezinsleven staat eveneens onder druk door corona. Het verplicht thuis moeten blijven en het gedwongen thuiswerken kan ernstige onderlinge spanningen tussen de gezinsleden en een psychische breakdown veroorzaken. Men ziet dan ook meer huiselijke conflicten en een stijging van het aantal echtscheidingen. Dit betekent vaak extra lasten voor de overheid en de samenleving om passende kinderopvang te regelen om van de late psychische gevolgen voor de kinderen maar te zwijgen. Vaak is bij echtscheiding bovendien bij een van de partners financiële ondersteuning vanuit de bijstand nodig. Een terugkeer naar het oude vertrouwde kan men dan vergeten.

De sociaal-culturele, economische en politieke gevolgen door de ziekte hebben op vele fronten het dagelijkse leven al ingrijpend veranderd, zodat men nu al van een omslag van de levensgewoonten mag spreken die mogelijk een blijvend karakter hebben. Men denkt bijvoorbeeld dat het thuiswerken een blijvertje wordt temeer daar in sommige sectoren zelfs een hogere productiviteit werd bereikt. Ook het onderwijs zal waarschijnlijk, mede door een tekort aan leerkrachten, blijvend veranderen. Men denkt bijvoorbeeld dat online colleges, lessen en cursussen een blijvend gegeven zullen zijn en veel hoorcolleges en klassikaal onderwijs gaan vervangen door gebrek aan docenten en middelen. Van de ouders zal meer worden gevergd. Dit zijn overigens ontwikkelingen die al enigermate in de lucht hingen maar nu door de pandemie worden versneld. Zelfs op de politieke verhoudingen in ons land heeft de corona-infectie invloed gehad. In de onlangs gehouden Tweede kamer verkiezingen had de Corona een belangrijke invloed op het kiesgedrag. Deze politieke uitslag, waar vele mensen niet gelukkig mee zijn, zal nog jaren gevolgen hebben voor het dagelijkse leven. Het blijft dus maar de vraag of de oude tijden van weleer voor veel mensen ooit weer zullen terugkomen. Het is zelfs de vraag of we ooit van onze mondkapjes verlost zullen worden. Waarschijnlijk is dat ons begroetingsritueel (kussen en handen geven) blijvend verandert. In het Verre-Oosten is het dragen van mondkapjes in het openbare leven al vele jaren ingeslepen en de onderlinge begroetingen zijn veel afstandelijker.

Meestal volgt na een pandemie een langdurige periode van economische teruggang. Het ligt voor de hand dat dit na deze corona-pandemie ook het geval kan zijn. De bijkomende sociaal economische gevolgen van de pandemie waren in het verleden niet zelden ernstiger dan de medische restproblemen zelf. Een pandemie trekt meestal een grote economische wissel op de samenleving, omdat zieke patiënten behandeld moeten worden, niet kunnen werken en in de ziektewet komen. Ook het kwakkelende bedrijfsleven moet langdurig worden ondersteund. De staatsschuld stijgt daardoor snel. Wanneer deze toestand lang duurt, gaan bedrijven failliet. Eigenlijk moet de grootste financiële klap voor de meeste werkenden en bedrijven nog komen. Zodra de overheidssteun ophoudt, lopen de faillissementen snel op en dreigt een massale ontslaggolf. Eerst worden de werklozen geraakt, dan in tweede instantie iedereen.

De schulden voor ondersteuning van het bedrijfsleven en werkeloze burgers kunnen niet oneindig naar de toekomst worden door geschoven. Deze schulden zullen hoe dan ook, via de belastingen, op de burgers moeten worden verhaald. De vrees bestaat dan ook dat de pandemie daardoor tot een algemene verarming van de bevolking leidt, zoals na vroegere epidemieën ook het geval is geweest. Ik vrees dat jong volwassenen hiervan de ernstigste slachtoffers worden, doordat zij geconfronteerd worden met grote bestaansonzekerheid en oplopende werkeloosheid. Gezinsvorming en het krijgen van kinderen worden momenteel al uitgesteld. Demografen rekenen daarom op een ca.. 10% lager geboortecijfer. In een aantal gevallen zal de kinderwens niet vervuld worden, tragiek dus. Dit kan vergaande gevolgen hebben voor de samenleving.

De littekens van een pandemie zullen dus in markt en samenleving nog jaren hun sporen nalaten en mogelijk tot een verregaande omslag van het dagelijkse leven leiden. Ook heeft deze omslag lang gevolgen voor de groei en samenstelling van de populatie en de economie, ook voor latere genealogen belangrijk.