NGV Nieuws

De provincie Gelderland werd bijzonder hard getroffen in de Tweede Wereldoorlog. De geallieerde Operatie Market Garden van september 1944 mislukte grotendeels, waardoor het oorlogsfront plots dwars door Gelderland liep. De geallieerden wisten weliswaar Nijmegen en een deel van de Betuwe te bevrijden, maar de Slag om Arnhem veranderde Arnhem, Renkum en omgeving in een ruïne. Onze collectie bevat een enorme hoeveelheid uniek materiaal over de Tweede Wereldoorlog in Gelderland.

De Slag om Arnhem

De bezetter evacueerde Arnhem en omgeving in september 1944. Na de veldslag om Arnhem zag het gebied eruit als een kapotgeschoten spookstad.

• Bekijk de indrukwekkende foto’s van Arnhem na de Slag om Arnhem.

Gelderland in de Tweede Wereldoorlog

Ook de rest van de provincie Gelderland komt ruimschoots aan bod in onze collectie.

• Bekijk foto’s en films van Gelderland in oorlogstijd.
• Bekijk archieven rondom het thema Tweede Wereldoorlog.

Op zoek naar verhalen over de Tweede Wereldoorlog?

• Lees verder op de website Mijn Gelderland.

Vanaf vandaag (27-10-2023) staan er meer dan 50 oorlogsarchieven uit Tilburg en omringende gemeenten helemaal of gedeeltelijk online op onze website! Dit biedt onderzoekers de gelegenheid om plaats- en tijdonafhankelijk onderzoek te doen naar de Tweede Wereldoorlog. De komende maanden wordt de lijst van online oorlogsarchieven nog uitgebreid.

Regionaal Archief Tilburg is al vanaf 2020 bezig om het archiefmateriaal over de Tweede Wereldoorlog te conserveren en te digitaliseren. Voordat ze online komen, wordt voor elk archief een risicoanalyse gemaakt. Risicovolle informatie en gegevens die wettelijk gezien niet gepubliceerd mogen worden, blijven daardoor veilig opgeborgen. 

Ingrijpende periode

De bezetting was een ingrijpende periode uit de Nederlandse geschiedenis, waarvan de gevolgen ook nu nog steeds voelbaar zijn. De invloed van de oorlog strekte zich uit over alle aspecten van het (dagelijks) leven. Elke burger kreeg ermee te maken en stond uiteindelijk voor de keuze: pas ik me aan, werk ik mee met de bezetter of verzet ik me? De waarden ‘goed’ en ‘fout’ zijn nog steeds onlosmakelijk verbonden met de Tweede Wereldoorlog en leveren nog steeds stof voor discussie. Vrijheid en democratie, twee belangrijke waarden van de Nederlandse rechtstaat, waren gedurende de oorlogsjaren ver weg. 

De Tweede Wereldoorlog was een allesomvattend conflict en had ingrijpende gevolgen. De economie en industrie stonden tijdens de Tweede Wereldoorlog vrijwel volledig in dienst van de oorlogsindustrie. Burgers kregen te maken met steeds verder gaande maatregelen van de bezetter, met inperking van hun rechten, geweld en onderdrukking. De Joodse bevolking werd onderworpen aan systematische uitsluiting, deportatie en moord. Verschillende bevolkingsgroepen werden gevangengezet (gegijzeld) of gedwongen tewerkgesteld.  

Wat verstaan we onder oorlogsarchieven?

Onder ‘oorlogsarchieven’ verstaan we archiefmateriaal uit de periode in aanloop naar, tijdens en vlak na de Tweede Wereldoorlog. Om een zo goed mogelijk beeld te krijgen van de maatschappij zoals deze was op 10 mei 1940 – de dag waarop de Duitsers Nederland binnenvielen –  is het belangrijk om ook relevante archieven van kort voor 1940 mee te nemen. Dit geldt ook voor archieven kort na de bevrijding van Tilburg en omgeving. Het gebied was dan wel bevrijd, maar het dagelijks leven was nog verre van normaal. Vanaf het ogenblik van de bevrijding, verkeerde het bevrijde gebied in een bijzondere staat van beleg, een situatie waarin de normale toestand en wetgeving tijdelijk niet meer van toepassing waren. Het dagelijks bestuur werd overgenomen door het Militair Gezag ter plaatse dat de Nederlandse regering vertegenwoordigde.

Belangrijk is ook om te weten hoe de gewone burgers de oorlog ervoeren. Door te onderzoeken hoe zij zich door de bezettingsjaren heen worstelden, wordt dit beeld steeds vollediger. De online archieven zijn daarom ook heel divers van aard: het zijn archieven van de luchtbeschermingsdiensten, de distributiedienst, de processen-verbaal van de vreemdelingenpolitie, het Rode Kruis, de centrale keuken, het gewestelijk arbeidsbureau, het kaderheem der Nationale Jeugdstorm etc. Ook de (zeer interessante) archieven van het evacuatiecomité en de comités voor Hulp aan Finland en voor Maatschappelijke Wederopbouw zijn online beschikbaar.

Tot de oorlogsarchieven behoren ook persoonlijke archieven en dagboeken. Heel bijzonder is het dagboek van de joodse Helga Deen. Na de deportatie van Helga en haar familie naar kamp Vught hield zij een dagboek bij. Een aangrijpend verhaal. Ook zijn verschillende brieven van Helga overgeleverd. Verder hebben we natuurlijk de collectie Coba Pulskens, het archief van verzetsvrouw Annemarie Vossen-Vennix en de dagboeken van de gezusters Schijns. Ook de brieven die Chris van Rooij gedurende de oorlog aan zijn familie schrijft, zijn online te raadplegen. Deze brieven geven een beeld van de ‘andere’ kant: Van Rooij vocht in Duitse dienst aan het Oostfront.

Klik hier om naar de lijst met gescande oorlogsarchieven te gaan.

Het Streekarchivariaat NoordWest Veluwe heeft een tweetal heldere artikelen over huizenonderzoek voor genealogisch onderzoek.

Huizenonderzoek vóór 1832 uitgelicht

Voor een onderzoek naar je huis vóór 1832 moet je wat dieper de archieven in duiken: hoe ouder je huis is, des te verder je in de tijd gaat qua archief. 1832 is een breukjaar in historisch onderzoek vanwege de oprichting van het Kadaster. Daarover vind je hier een artikel.

De overheid heeft zich altijd wel bemoeid met huizenbouw of perikelen daaromheen. In Elburg vinden we al in 1390 ‘willekeuren der stad’, waarin allerlei bouwverordeningen zijn opgenomen. Maar het is moeilijker om specifiek alleen wat over het huis te vinden. Het onderzoek naar huis, eigenaren en bewoners loopt meer door elkaar heen.
Lees het hele artikel

Huizenonderzoek ná 1832 uitgelicht

Dit artikel richt zich specifiek op huizenonderzoek ná 1832. Dit komt doordat in 1832 het Kadaster is opgericht. Huizenonderzoek na 1832 is daarom anders dan huizenonderzoek voor 1832. Over dat laatste verschijnt vrijdag 20 oktober een artikel.

Eureka! Na een lange zoektocht ben je er eindelijk achter gekomen. Jouw voorouders hebben het perceel, waarop je voorouderlijk huis is gebouwd, gekocht van Baron van Toeten noch Blazen. Maar hoe ben je eigenlijk aan die informatie gekomen? In dit artikel laten we een paar stappen de revue passeren. Er zijn verschillende onderzoeksrichtingen, al hebben ze wel raakvlakken.
Lees het hele artikel

Het BHIC heeft van de gemeenten Beers, Gassel, Schaijk en Zeeland in totaal bijna 400 aanvragen en machtigingen tot het dragen van een vuurwapen op naam doorzoekbaar gemaakt en op de website gezet. Het gaat om documenten over de periode vanaf het ingaan van de Vuurwapenwet in 1919 tot het begin van de Tweede Wereldoorlog in 1940.

Om gewapend verzet tegen de eigen overheid te voorkomen was vanaf 1919 het dragen van een wapen alleen nog mogelijk als aan de drager daarvan een speciale machtiging was verleend.

Zoek in de wapenvergunningen

Als alternatief voor zoeken kun je ook bladeren door de gescande documenten. Het gaat om:

> Beers (1919-1942)
> Gassel (1919, 1926-1940)
> Schaijk (1927-1937)
> Zeeland (1937-1939)

Wat zit er precies in de database?

De gevonden aanvragen en machtigingen tot het dragen van een vuurwapen zijn op naam doorzoekbaar gemaakt. Deze documenten bevatten namen, beroepen, adressen, vermeldingen van het soort vuurwapen en regelmatig de reden voor het mogen dragen daarvan. Bovendien vind je in veel gevallen een foto van de persoon in kwestie.

Het loont daarnaast om ook door andere documenten te bladeren. Je vindt daarin onder meer bewijzen voor het inleveren van wapens en redenen voor het afwijzen van aanvragen. Waar dergelijke stukken tussen de aanvragen en machtigingen waren gevoegd (het geval bij Beers, Gassel en Zeeland) zijn deze mee gescand en online te bekijken. In het geval van Schaijk kunnen dergelijke stukken op de studiezaal worden ingezien (toegangsnr. 7626, inv.nrs. 1086 en 1088).

Wat zijn wapenvergunningen?

Anders dan in de Verenigde Staten, waar het dragen van een wapen een grondrecht is, kende Nederland tot de 20e eeuw nauwelijks regelgeving aangaande wapenbezit. Om stroperij tegen te gaan werd in 1896 eerst het dragen van wapens verboden. Tijdens de Eerste Wereldoorlog namen veel vluchtelingen wapens mee naar het neutrale Nederland, aan het einde van de oorlog onstonden bovendien in diverse landen revoluties. Om gewapend verzet tegen de eigen overheid te voorkomen werd in 1919 de Vuurwapenwet van kracht: alle wapens moesten worden ingeleverd en het dragen van een wapen was vanaf dan alleen nog mogelijk als aan de drager daarvan een speciale machtiging was verleend.

Beschikbaarheid

Zo’n machtiging moest in principe ieder jaar opnieuw worden aangevraagd. Vanaf dat moment zien we dan ook in de archieven aanvraagformulieren en machtigingen terug. Tenminste als deze documenten bewaard zijn gebleven, want dit was niet verplicht. Veel stukken zijn dan ook vernietigd. Het BHIC heeft echter van in ieder geval Beers, Gassel, Schaijk en Zeeland series documenten in de archieven teruggevonden. Deze zijn gescand.

De meeste machtigingen werden in deze gemeenten afgegeven voor landbouwers, in dit geval zo’n tweederde van alle aanvragen. Landbouwers mochten een wapen dragen voor de veiligheid van huis en erf, bijvoorbeeld tegen schadelijk ongedierte. Maar ook werden machtigingen verleend aan bakkers, metselaars en zelfs aan een pastoor, helaas in dat geval zonder opgave van reden.

Foto: Een nieuwe wet inzake wapens en munitie treedt in werking, politieagent Pecht heeft wapens uitgestald op zijn bureau, Uden, 1 september 1989 (collectie BHIC, fotonr. 1608-005023) Ingekleurd met ColourizeSG

In september 2023 zijn de indexen van de volgende bronnen toegevoegd. In de meeste gevallen zijn deze bronnen ook al digitaal te vinden op onze website.

Burgerlijke stand

Geboorten

• Hooge en Lage Mierde: 1824-1859
• Made en Drimmelen: 1918-1922
• Oirschot: 1834-1842
• Ossendrecht: 1913-1922
• Rijswijk: 1883-1902
• Someren: 1824-1835
• Udenhout: 1822-1852
• Valkenswaard: 1903-1912
• Veldhoven: 1913-1922
• Vlijmen: 1875-1880
• Waalre: 1903-1922
• Waspik: 1913-1922
• Wijk en Aalburg: 1913-1922
• Woudrichem: 1903-1912

Overlijdens

• ‘s-Hertogenbosch: 1969
• Hooge en Lage Zwaluwe: 1969

Doop-, trouw- en begraafboeken

Trouwen

• Schijndel: 1773-1830

Begraven

• Grave: 1683-1695

Boeken

• KAPPEN, Peet, e.a.: 100 jaar Titus Brandsmalyceum: 1923-2023
• HEEMKUNDIGE STUDIEKRING HALSTEREN-LEPELSTRAAT: De Watersnoodramp in beeld. Nu zeventig jaar later 1953-2023
• BAKKER, Alphons, e.a.: 50 jaar reddingsbrigade Oss
• BERENDS, Ellen: De affaire Oss
• HEUVEL, M.J. van de: Terugblik in het verleden (egodocument)
• GEELS GESCHIEDKUNDIG GENOOTSCHAP: Jaarboek 53 – 2018 van de Vrijheid en het Land van Geel

Naast dit overzichtje van nieuwe boeken, heeft het BHIC deze maand een schenking gehad van Diny van den Elzen. Haar man, Wil van den Elzen, is helaas recent overleden. Wil is jarenlang vrijwilliger geweest bij het BHIC en heeft hier ook onderzoek gedaan. In 2019 bracht hij samen met zijn vrouw nog het boek Ter herinnering aan Gred van Gerven, Slachtoffer van WOII uit, over de oom van Diny. Wil had door de jaren heen een uitgebreide boekenverzameling opgebouwd. In de zoektocht naar een goede bestemming voor de boeken, is een deel hiervan ondergebracht bij het BHIC. Deze boeken over Noord-Brabant zijn te vinden op de website in de catalogus van de bibliotheek. https://www.bhic.nl/onderzoeken/boeken

Foto’s

Aan de digitale beeldbank zijn in de afgelopen maand afbeeldingen toegevoegd:

• 2126- Collectie Varia: foto’s uit o.a. Waspik, Oirschot en Hedel
• DCVRS: foto’s Ravenstein/Huisseling Van Gulick/Verhofstad
• DCSMG: foto’s boerderij Gemonde
• DCLED: foto’s Catharinakerk, Ledeacker

Films

Via de filmbank Brabant in Beelden zijn de volgende nieuwe films te raadplegen:

• OB: 4 Films Open Beelden, Waalwijk

Gescande archiefstukken

Via scannen-op-verzoek is een groot aantal archiefstukken gescand en online gepubliceerd. Bekijk het complete overzicht (Excel-bestand)

Vrijwilligers bedankt

Het doorzoekbaar maken van bovengenoemde bronnen is uitsluitend mogelijk dankzij de hulp van ruim 90 vrijwilligers die werkzaam zijn bij het BHIC. Wij bedanken alle vrijwilligers voor hun betrokkenheid en inzet!