Pest is een ziekte die gedurende enkele eeuwen grote invloed op de Europese geschiedenis heeft gehad. Na een bloeiende start van welvaart en cultuur tijdens de vroegere middeleeuwen teisterde de pest vanaf 1347 West-Europa zodanig dat een derde tot de helft van de bevolking in door pest getroffen gebieden omkwam. Een levendige beschrijving van deze vroege pestepidemie vindt men in de Decamerone van Boccaccio.
De bevolking was radeloos. Het duurde bijna 200 jaar alvorens de achteruitgang van economie en bevolking zich enigermate had herstelt. De oorzaak waarom de pest in deze periode toesloeg was wellicht de stedenvorming en de intensivering van het handelsverkeer. Door de slechte hygiënische toestand in de middeleeuwse steden waren er veel stedelijke ratten die de pest konden verspreiden.
In het Midden-Oosten heerste sedert het begin van onze jaartelling bij regelmaat de pest. Het was in de grote steden dat de pest uitbrak. De Pest van Justinianus was een massale uitbraak in Byzantium (541-543) die dood en verderf zaaide. Daarna waren er nog regelmatig grote epidemieën van de zwarte dood. Door het bloeiende en zich intensiverende handelsverkeer tussen Italiaanse handelssteden en het Midden Oosten, verspreidde de pest zich vanuit Italië over onze streken. Het zou tot ongeveer het midden van de 18de eeuw duren alvorens de pest hier niet meer voorkwam. In veel gebieden buiten Europa bestaat de pest echter nog steeds, zoals in Afrika, meestal sterft men dan aan longenpest (bloedige longontsteking).
De verschijnselen van pest in de middeleeuwen in Europa waren vooral zwellingen in de lymfeklieren van de lies, de oksels en de hals en werd daarom builenpest (buibonenpest) genoemd. De dood volgde binnen enkele dagen. De kans dat men de infectie overleefde bedroeg tussen de 20 – 40%.
Dank zij de expansieve ontwikkelingen van de Hollandse steden had de pestverspreiding in de 17de eeuw hier grote kansen. Wanneer een stad door de pest werd overvallen stierven soms wel 25 – 50% van de inwoners aan deze infectie. Aangezien men nauwelijks aan de pestziekte ontkwam was dit voor een stad werkelijk een catastrofe, waarbij het waardig begraven van de vele doden een groot probleem was en men tot massa-begrafenissen overging waarbij de lijken in massagraven werden gestort.
Bekende rampzalige epidemieën in Holland waren die van 1617, 1663 en 1664. Voor een stad als Leiden betekende de pest dat daardoor de lakennijverheid stagneerde. Niet alleen de economie werd door de pest zwaar getroffen. Besmettelijke ziekten leidden vaak tot onrust en grote migratie stromen. Dit alles leidde tot woelingen onder de bevolking en zelfs tot oorlog. Vooral in Londen was de pestgolf in dit tijdvak desastreus. Deze Londense pestgolf was mede verantwoordelijk voor de ongunstige afloop van de 2de Engels-Hollandse oorlog (1665) voor de Britten.
Vanaf 1675 verdween de pest grotendeels uit Nederland, met af toe nog enkele kleine verspreide uitbraken tot ongeveer 1750. Het is dus mogelijk dat U gegevens vindt dat voorouders aan de pest zijn overleden. Migranten en vooral soldaten afkomstig uit Zuid- en Oost-Europa konden in deze periode de pest verspreiden. In deze laatste gebieden bleef de pest nog jaren lang endemisch.
Ondanks de goede beschrijvingen van de ziekte tijdens de pestgolven bleven er toch veel vragen over. Soms stierf men nog voordat de builen goed zichtbaar waren, zodat sommige onderzoekers over de diagnose pest de laatste jaren twijfels hadden. Was de pest wel de echte pest zoals wij hem nu kennen of toch een andere ziekte? Diverse publicaties zijn er geweest die stelden dat het niet de echte pest was, maar een epidemie van het Ebola virus, een infectie die ook zeer snel tot de dood leidt en soms rampzalige uitbraken in Afrika geeft. Een tweede vraag was. waarom verdween de ziekte vanaf het einde van de 17de eeuw ?
Deze vragen zijn door recent DNA onderzoek nu ten dele opgelost. Zoals gesteld was de sterfte bij pest in sommige steden zo groot dat men de lijken in een groot gemeenschappelijk graf stortte. Onlangs heeft men in Londen enkele van deze grafvelden/massagraven opgegraven en uit de tanden van de skeletten DNA verzameld met het oogmerk DNA-resten te vinden van de ziekteverwekker. Met moeizaam geknutsel heeft men door reconstructie van de DNA-keten de veroorzaker van de ziekte met zekerheid kunnen vaststellen. Het bleek inderdaad de pestbacterie (Yersina pestis) te zijn. Maar er is ook gevonden dat de DNA keten van de vroegere en huidige pest kleine verschillen toonde. Er zijn ongeveer 100 DNA-verschillen (mutaties) in de lange DNA-keten van de bacterie. In feite herkent men nu 17 genetische sub-varianten die echter allemaal op de DNA volgorde van de bacterie uit de middeleeuwen kunnen worden teruggevoerd. Wellicht dat door deze mutaties de pestinfectie gematigder werd. Dit is een niet onbekend verschijnsel trouwens, dat ook wel genetische drift wordt genoemd.
Hoewel deze mutaties waarschijnlijk het verzwakken van de pestbacterie verklaren is dit toch niet het gehele verhaal. Het lijkt meer dan waarschijnlijk dat ook externe omstandigheden aan de ernst van de pest hebben bijgedragen. Men vermoedt dat dit het koude klimaat is geweest. De periode van 1400-1700 beschouwt men wel als een mini-ijsperiode. Het was ook een tijdvak met mislukte oogsten, overstromingen en daardoor honger perioden en ondervoeding die de weerstand tegen de pest bij de bevolking verminderde. Verder was er veel migratie en oorlogen waardoor de ziekte zich snel kon verspreiden. De aanhoudende koude kon bovendien invloed hebben gehad op het gedrag van de ratten die de ziekte hielpen te verspreiden.
Samengevat kan men stellen dat de pestgolven die vanaf de middeleeuwen onze streken teisterden inderdaad door de pestbacterie zijn veroorzaakt. In de loop van de eeuwen zijn in het DNA van de bacterie veranderingen opgetreden waardoor deze bacterie minder virulent (agressief) werd. Wellicht hadden op het uitbreken van de pest ook uitwendige omstandigheden invloed. Te denken valt aan het klimaat en de hongersnoden als gevolg daarvan.
Hoi Jan Willem,
Ik heb met veel belangstelling jouw artikel over de Pest epidemieën gelezen. Heel verhelderend.
Wat ik eigenlijk wel miste is dat de ziekte werd verspreid door de vlooien op de ratten en niet door de ratten zelf.
Hans H. Duitgenius